Bir zamanlar Anadolu'da başka bir hikaye

Kafası karışık okuyucu için bir “Soru İşaretleri Cenneti” ve çözümsüzlüğün eseri olarak Yaban.

Milli Mücadele döneminin Anadolu köyüne ve köylüsüne retrospektif bir bakış atan Yaban hala üzerinde tartışılan bir roman olma özelliği taşıyor. Döneme yönelen bu retrospektif bakış, romanın ‘gerçekliği’ üzerine sorulara yol açarak, romanın ‘tezli bir roman’ mı yoksa Yakup Kadri’nin dediği gibi ‘çölde bir feryat’ mı olduğu yolundaki soruları da çeşitlendiriyor. Yazıldığı dönemden 70 yıl sonra romanı okuyan okuyucu için ise durum daha da karmaşıklaşıyor: Romanın odak noktası dönem ile araya daha çok mesafe giriyor, ‘gerçeklik’ mefhumu iyiden iyiye ikircikleniyor, dahası gerçekler bir kenara bırakılıp sadece metne bakılmaya kalkışıldığında bugünün okuyucusunun algı gardrobundaki üst üste binmiş roman teknikleri, okumaları ve alışkanlıkları kolay kolay bir kenara fırlatılamıyor. Kesin olan bir şey var ki, Milli Mücadele döneminde yazılmış olan ‘büyük politika’ ürünü romanlardan farklı bir doku ve tat var bu romanda. Kafası karışmış bugünün okuyucusunun bu yazıda ilgileneceği konu da bu farkın nerelerden kaynaklanıyor olabileceğidir, bu da roman üzerine bugüne kadar sorulmuş olan birtakım soruları gerekirse bir kez daha sormaya yol açacaktır.

70 yıl sonra okunduğunda bir Reşat Nuri Güntekin ya da Halide Edib romanı (sadece derste okuduğumuz romanlarını düşünmemiz yeterli) okuyucuda romanın güdümlülüğü, gerçekliği ya da roman anlayışı üzerine bu kadar kafa karışıklığına yol açmıyor. Büyük politikanın / idealin siparişi olduğu her hallerinden belli olan romanlar bunlar. Sadece karakterlere bakacak olursak bile, Ateşten Gömlek’in Ayşe’sinin mükemmelliğinin ve gerçekdışılığının yanında Yaban’ın Ahmet Celal’inin psikolojik bir gerçekliği olduğu kesin. Öte yandan, Ateşten Gömlek’in Anadolu’sunun çoraklığı ve çetinliği, Yeşil Gece’nin köylüsünün bağnazlığı ve din sömürücüleri tarafından baştan çıkarılmaları gibi yönler Yaban’da da görülüyor. Hatta bu iki özellik, Yaban’da o kadar grotesk boyutlara varıyor ki, soru işaretleri de tam bu noktada beliriyor: Bu aşırı iğrenme ve iğrendirme durumu büyük politikaya / ideale hizmet için mi var, yoksa tamamen Ahmet Celal’in aynı grotesk boyutta darmadağan olmuş psikolojisinin yansıması mı? Belki de yazar iki özelliği de harmanlamak istiyor, açık bir kapı bırakıyor. Nitekim romanın sonunda Ahmet Celal’in akıbetinin ne olduğunu bilmiyoruz. Bu bir Halide Edib ya da Reşat Nuri romanı olsaydı böyle bir ucu açıklık söz konusu olamazdı: Karakter ya Ayşe örneğinde olduğu gibi kutsal amaç uğruna şehit düşerdi, ya da Şahin Öğretmen gibi roman sonunda bilinmeyen diyarlara doğru yol alsa bile bundan sonra izleyeceği, kutsal amaç doğrultusundaki eğitim ışıklı yol kesin olurdu. Oysa Ahmet Celal, koskoca bir soru işareti bırakıyor okuyucuya: Ölecek mi? Ankara’ya, o cennet mekana mı gidecek? Ölümcül karamsarlığından silkinip o da başı haleli bir aydın mı olacak?...

Ramazan Kaplan da roman üzerine düşünürken şu soruları sorarak başlıyor yazısına: Ahmet Celal kimdir? Ve niçin köydedir? O, kendisini köye adamış bir ideal adamı mıdır? Yoksa tabiatın kucağında, sessiz bir köyde huzur arayan bir münzevi midir?[1] Şahin Öğretmen gibi milli savaşın eğitim kolunda nefer olmak üzere bilinçli olarak kırsala koşmamıştır o, fiziksel ve ruhsal sakatlıklarından kaçmak için kendi kendini köye ‘sürmüş’ gibidir daha çok. İnsanın hangi birini alıntılayacağını şaşırdığı köy ve köylü hakkındaki hayvansı, tiksinti verici, kasvetli imgeler onun psikolojik cerahati gibidir, sürekli akarak romanın tamamına yayılır, ‘pislik’ve ‘rahatsızlık’ duygusundan başka bir şey vermez. Üstelik daha köye gelirken, kafasında, peşin hükümle tasarlanmış bir köy imajı da vardır. Ona göre, toprak katı ve tabiat baştan zalimdir. [2] Peki bu köyün gerçekliği mi, Ahmet Celal’in psikolojisinin gerçekliği mi? Ya da Ahmet Celal’in psikolojisinin gerçekliğiyle / onun gözünden görülenlerle gene bir soruna dikkat çekilmek mi isteniyor, ideoloji ışığında?

Romanın tamamına yayılan bu psikolojik cerahat, yarattığı rahatsızlık duygusunu romanın tekniğine de yansıtıyor. Ahmet Celal’in köylülere karşı hissettiği rahatsızlık verici duygulara, kararsızlığı da eklemek gerekiyor. Büyük iğrenme duygusunun altında bir yandan da zaman zaman onlara yaklaşma gayretine girdiğini görüyoruz. (Ya da okuyucuyu buna ikna etmek istiyor.) Memet Ali askere gittikten sonra Zeynep Kadın’a bundan sonra kendisini oğlu bellemesini tekrar tekrar söylediğini unutmayalım. Göstermiş olduğu buna benzer kararsız yaklaşımlar, anlatıya da “kararsızlık” katıyor: Alışılageldik bir olay örgüsünden oluşmuyor roman. Kararsız aklın bölük pörçük hezeyanlarını sunan, bugünün okuyucusunu daha da muallakta bırakan kafası karışık bir metin karşımızdaki. Evet, alışılageldik çatışmalar var

( Salih Ağa-Ahmet Celal çatışması, iffetsiz Cennet kadın-köy ahalisi çatışması vb.) bu kurmaca metinde, ancak ne idealize edilmiş bir karakter, ne de özdeşim kurulabilecek bir karakter var bir yandan da. Peki Ahmet Celal’in ne ideal ne de özdeşim kurulamaz oluşunu bugünün okuyucusu bir anti-kahraman ya da “yeraltı adamı” olarak okuyabilir mi? Bu sorunun cevabını vermek de zor, zira metne sızmış olan Ankara cenneti ve Berna Moran’ın da özellikle üzerinde durduğu gibi Kutsal Metin’den referansını alan çoban-İsa Mesih figürü Mustafa Kemal, Ahmet Celal’in lekeli zihninde ve ruh halinde idealizm fenerinin sürekli yanıp sönen ikaz ışığı gibi. Haliyle “idealizm” ve “yeraltı adamı” kavramlarını yan yana koymak kolay olmuyor.

“Bir kurmaca metin, yazarı onu yazdıktan sonra artık onun eseri değildir” denebilir, ancak yazının bu kararsızlık noktasında Yakup Kadri’nin kendi eseri hakkında söylediklerine göz atmakta gene de fayda var:

Kiralık Konak, bence roman tekniğine en uygun olan eserimdir. (şüphesiz! [3]) Yaban’a gelince: O, bütün milli heyecanlarımı taşıyan kitaplarımdan biri olmak dolayısıyla bence çok kıymetlidir.

Yaban’ı köy romanı olarak yazmadım. Bir sosyal sorun attım ortaya. Entellektüellerle köylüler arasındaki uçurumu göstermek için yazdım. Bu ayrılık bir dereceye kadar Avrupa’da da mevzuu bahistir. Kendim o köylerde dolaştım. Haymana, Mihalıççık çevrelerini dolaştım. Romanın kahramanı kendimim. Köylü orada gördüğüm köylüdür.

Yaban’a yöneltilen başlıca suç, kitabın köylü aleyhtarı bir karakter taşıması; köylünün maddi manevi sefaletini bir entellektüel ağzından tezyife kalkışmış olmasıdır...Yaban, bir objektif roman değildir. Yaban, bir ruh sıtmasının birdenbire acı ve korkunç bir gerçekle karşı karşıya gelmiş bir şuurun, bir vicdanın çıkardığı yürek parçalayıcı haykırışıdır...[4]

Alıntıdan anlaşıldığına göre, Yakup Kadri’nin de kafası karışık. Romanın objektif olmadığını söylediği gibi bir yandan da gördüklerini, deneyimlediklerini yazdığını belirtiyor, “acı ve korkunç bir gerçekle karşı karşıya gelmiş bir şuurun haykırışı” olduğunu söylüyor. Kullandığı “gerçek” kelimesi önemli, çünkü bu kelime psikolojik bir gerçeklikten fazlasına işaret ediyor gibi: Ortada olan bir soruna / köylerimizin ve onlarla aydının arasındaki uçuruma. Belki de bu soruna işaret etmek adına yani gene ideolojik bir amaç uğruna “abarttığını” söylemekten çekiniyor ve psikolojik bir gerçekliği kalkan olarak kullanıyor. Sonuç olarak Yaban, kodları belirgin olan, kolay çözümlenebilir bir “lekesiz aklın ebedi güneş ışığı” cinsinden Milli Mücadele romanı olmamakla farklı bir yer kazanıyor.[5]

KAYNAKÇA

Kaplan, Ramazan. Cumhuriyet Dönemi Türk Romanında Köy. Ankara: Akçağ, 1997.

Karaosmanoğlu, Yakup Kadri. Yaban. İstanbul: İletişim, 1996.

Ünlü, Mahir & Özcan, Ömer. 20. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Cumhuriyet Öncesi, Meşrutiyet Dönemi, 1900-1923. İstanbul: İnkılap, 1987. Alıntı: Milliyet Sanat, Nisan 1977 (Yaban’ın 2. Baskı Önsözü).

---

[1] Kaplan, Ramazan. Cumhuriyet Dönemi Türk Romanında Köy. s. 100.

[2] Karaosmanoğlu, Yakup Kadri. Yaban. ss. 32-33.

[3] Benim yorumum.

[4] Ünlü Mahir & Özcan Ömer. 20. Yüzyıl Türk Edebiyatı, Cumhuriyet Öncesi Meşrutiyet Dönemi, 1900-1923. s. 275.

[5] “Lekesiz aklın ebedi güneş ışığı” ya da “Eternal sunshine of the spotless mind”, bir 17. yy Alexander Pope şiiri.

İyi Kitap sayı 30, başka bir yazı

Esrarlı adadaki iki kahraman: Grk ile Tim

İngiliz yazar Josh Lacey'nin kaleme aldığı GRK serisinin dördüncü kitabı GRK Kaplumbağa Operasyonu nihayet raflardaki yerini aldı. Bu macerada Tim ile onun cesur, cömert ve sersem köpeği Grk dev deniz kaplumbağalarını kurtarmak için kıyasıya bir mücadele veriyor.

On iki yaşındaki Timothy Malt ile adı cesur, cömert ve sersem anlamı­na gelen köpeği Grk'nin maceraları Grk Kaplumbağa Operasyonu adlı ki­tapla doludizgin devam ediyor. Josh Lacey'nin yazdığı serinin ilk üç kita­bında, Grk'nin Tim'in yaşamına dâhil oluşuna ve dünyanın çeşitli ülkelerin­de beraberce atıldıkları soluk kesici maceralara tanıklık etmiştik. Serinin GRK Adında Bir Köpek adlı ilk kita­bında, Tim Londra sokaklarında sa­hipsiz kalmış Grk'yi bulduktan sonra kahraman ikilimiz, Albay Zinfandel'in diktatörlüğünde yönetilmeye başlanan Stanislavya'ya gidip Grk'nin sahipleri Raffifi kardeşleri bulmaya çalışmıştı. Serinin ikinci kitabı GRK ve Pelotti Çetesinde Brezilyadaki en azılı sokak çetelerinden birisiyle uğraşmış; Grk Sosisli Peşinde'de ise New York'ta ça­lınmış olan çok kıymetli bir sanat ese­rinin bulunması için en afili ajanlara taş çıkartırcasına seferber olmuşlardı.

Seriyi okurken kendinizi her an şu soruyu sorarken buluyorsunuz. "Bü­tün bu 'kendi boyundan büyük' mese­leleri başına kim sarar ki?" Bir ipucu vereyim: Cevap bu yazının ilk cümle­sinde geçen sıfatlarda saklı. Evet, olsa olsa cesur, cömert ve sersem birisi bu işlere kalkışabilir; bu özelliklere sahip bir köpek ve tıpkı köpeğine benzeyen sahibi. Birbirlerine benzeyen evcil hayvanlar ve sahipler teorisi Tim ve Grk örneğinde bir kez daha doğrulanı­yor sanki. Eğer her ikisi de öyle olma­saydı serinin son kitabında tatil için gittikleri tropikal adanın keyfini çıka­rıp, yaşıtları ve türdeşleri gibi şnorkelle denize dalar, serin bir gölgede lezzetli bir biftek yer, ardından şekerleme ya­parlardı, ama onları bunu yapmaktan alıkoyan özellikleri olduğu artık on­larla ilgili unutmamamız gereken bir gerçek. Bu özellikler, yardımseverlik ve doğru olanın peşine düşmek.

Grk Kaplumbağa Operasyonunda Malt ailesi ve artık onlarla birlikte yaşayan Raffifi kardeşler, Hint Okya­nusundaki rüya gibi adalardan birine tatile gidiyorlar, ama anlaşılacağı üzere bu tatil başta Tim ve Grk olmak üze­re kimse için tam anlamıyla rüya gibi bir tatil olamıyor. Sahildeki kayalık­lara vuran, boğulmak üzere olan bir adamın yardım çağrısıyla Tim, Grk ile birlikte Kalipso Adası'na gidip kur­tarılmayı bekleyen dev kaplumbağa­ların peşine düşüyor. Bu girişim Tim ile Grk'yi Kalipso Adası'nın sahibiyle, dünyanın en zengin insanlarından biri olan Edward Goliath'la karşı karşıya getiriyor. Dünyanın en kötücül hırs­larına sahip birilerinin eline çok para geçerse bu durum trajik sonuçlar do­ğurabilir. Canlılar arasında en uzun süre yaşadığı bilinen dev bir kaplum­bağa türünü kobay olarak kullanarak, adasını kaçık ve cani zekâ ürünü bir laboratuvara çeviren Edward Goliath da trajik sonuçlara yol açmak üzere olan bir zengin.

Serinin önceki kitaplarından fark­lı olarak bu maceraya bilimkurgu ve fantastik öğeler de eklenmiş durumda. Keza Edward Goliath'ın adası, H.G. Wells'in ünlü bilimkurgu romanı Dr. Moreau'nun Adasına konu olan, hay­vanlar üzerinde akıl almaz deneyler yaparak onlardan birer mutant yara­tan çılgın bilim adamı Dr. Moreau'nun adasını andırıyor. Bu benzetmeyi be­lirtmekle yetinip, adanın gizemini açı­ğa çıkarmamak adına daha fazla ayrıntı vermeyelim. Bu kadarı bile yazar Josh Lacey'nin paranın ve iktidarın bilimi kötüye kullanarak yol açtığı sorunları vurgulama isteğini bize gösteriyor. Ne var ki böyle "ciddi" bir meselenin, faz­la ciddi bir hikâyeleme biçimiyle anla­tıldığını sanmayın. Başta Tim ve Grk olmak üzere kahramanlarımız, arada bir onları iyiden iyiye gülünçleştiren tanrı-anlatıcının ve birbirleriyle olan çatışmalarının gerçekçiliği sayesinde, bütün zayıflıklarıyla, sersemlikleriyle, uç noktalardaki özelliklerinin vurgu- lanışıyla, her zamanki gibi sevimli ve komikler. Örneğin, düzen ve kural düşkünü anne Bayan Malt ile bazen 12 yaşındaki Tim'den daha çocuk ola­bilen baba Bay Malt'ın çatışmaları et­rafımızda kolaylıkla görebileceğimiz ebeveyn çatışmalarından.

İyi Kitap'ın önceki sayılarından birinde yazar Josh Lacey, bu seri için esinlendiği başlıca kahramanların Tenten ve sadık köpeği Fındık olduğu­nu dile getirmişti. Bu esinlenmenin iz­lerini Tim ile Grk'nin ilişkilerinde bü­tün mizahi yönleriyle görmek müm­kün. Grk Kaplumbağa Operasyonunda da Tim yer yer, maceranın en can alıcı yerinde uyuklayan, tembelliği baş tacı eder görünen Grk'nin sorumsuzlu­ğundan dem vurup, onunla tatlı tatlı atışıyor. Ne var ki bu "saftirik" ve "tem­bel" görünümlü arkadaşı her defasın­da, Tim'in aklına gelmeyecek dâhiyane yönlendirmelerle iplerin en çözülemez şekilde düğümlendiği anların kurtarı­cısı oluveriyor. "Köpek insanın en ka­dim can dostudur," türünden önerme­ler ve metinler arası etkileşimler, artık arkadaşlarımız haline gelen kanlı canlı karakterler, bir solukta okunan sağ­lamca örülmüş bir macera kurgusuyla Grk Kaplumbağa Operasyonuna yeni dokunuşlar kazandırıyor. Bu durumda sıradaki Grk macerasını sabırsızlıkla beklememek imkânsız hale geliyor.

Nilay Kaya

Grk Kaplumbağa Operasyonu
Josh Lacey
Çeviren: Zarife Biliz
Tudem Yayınları / 216 sayfa

İyi Kitap sayı 30

Dumanlı dağların eteğinde bir çocuk: Fikret Otyam

Fikret Otyam çocuklar için yazdığı otobiyografik romanı Can Arkadaş'ta, bir ressamın hayata bakışındaki o ince hassasiyetle anlatıyor çocuk Fikret'in dünyasını. "Orada bir köy var uzakta," diyerek şarkı edilen diyarlarda büyüyen çocukların hangi değerlerle büyüdüğünü hatırlamak için.

Geçenlerde, çocukluğumun çizgi filmlerinden Heidi'ye denk geldim te­levizyon kanallarından birinde. Ağa­beyimle birlikte oturup, aynı çocuk­luk heyecanıyla koca yanaklı ve koca yürekli bu pastoral kızın dünyasına kapılıverdik bir müddet. Dizi bitip ana geri döndüğümüzde, biraz da hayret duygusu kapladı ikimizi de. O gün gösterilen bölümde Heidi, hastalandı­ğı için büyükbabasının kasaba verme­yi planladığı keçi yavrusunun başına gelecekleri öğreniyor, bu "trajediyi" engellemek için çoban Peter'in peşine takılarak Alpler'in çetin tepelerinde keçiyi iyileştirecek otlar bulmaya kal­kışıyor, sonunda ne yapıp edip keçiyi iyileştirerek onu kasap yolculuğundan kurtarıyordu. Heidi'nin bu son kar­şısında yaşadığı mutluluk neredeyse inanılır gibi değildi.

Fikret Otyam'ın çocuklar için yazdığı otobiyografik romanı Can Arkadaşı okurken, işte bu anekdot geldi aklıma. Romanın kahramanı kü­çük Fikret ile kız kardeşinin, büyükle­rin her zamanki pragmatik nedenlerle ellerinden almak istedikleri köpekleri Fertek'e olan hisleri, Heidi'ninkilerle çok benzer. Mekân Alpler yerine, Orta Anadolu'da "başı boz dumanlı dağ­ların eteğinde bir kasaba", ama çocuk için bir hayvanın can dostluğu her daim, her yerde aynı.

BAŞI BOZ DUMANLI DAĞLAR

Resimlerinde sıklıkla Anadolu kırsalını konu edinen başarılı ressam Fikret Otyam, çocuklar için kendi çocukluğunu yazdığı Can Arkadaş'ta, resimlerindeki dünyaya bu sefer de yazıyla, bir çocuğun hiç büyümeyecek gibi dış dünya tarafından büyülendiği ruh haliyle yeniden hayat veriyor. 1976 yılındaki ilk basımından yıllar sonra İş Kültür Yayınları tarafından tekrar ya­yımlanan romana, Otyam'ın çizimleri ve romana konu olan mekânların fo­toğrafları eşlik ediyor. Bu görsel zen­ginlik, artık izleyecek bir Heidi'leri olmayan günümüz çocuklarına fazla aşina gelmeyen bir dünyanın; kasaba­ların, köylerin, uyduruluveren oyun­ların oynandığı bağların, bahçelerin, dere kenarlarının, en iyi arkadaşla­rın köpekler ve eşekler olabildiği bir hayatın kapılarını açıyor. Üstelik bu resim ve fotoğraflar çocuklara bilgi de veriyor: Keçilerin hep sırayla git­tiklerini, köylerdeki ve kasabalardaki bazı evlerin duvarlarının çizimlerle süslendiğini (Otyam'ın bugünkü resim anlayışının kökenlerini görmek de ca­bası), köylü teyzelerin kışın soğuktan korunmak için yüzlerini nasıl örttük­lerini ve bunun gibi daha birçok şeyi kitaptan öğreniyoruz.

MASAL TADINDA ANLATI
Otyam'ın romanına kattığı görsel etkinin canlılığı bir yana, otobiyogra­fik anlatılarda sıklıkla rastladığımız, anıların art arda sıralanması yönte­mi yerine, oluşturduğu derli toplu bir kurmaca olay örgüsü, okuduğumuz metni gerçeklikle hayal arasında bir çizgiye yerleştirerek, okuyucuya bir romandan alınan hazzı veriyor. Öksüz kalan kız çocuğu Havva'nın eve getiri­lişinde küçük Fikret ve kız kardeşinin önce onu yadırgayıp, sonra kardeşle­ri olarak benimsemeleri, çocukların dünyasına özgü şeffaflıkla anlatılırken ne kadar gerçekse, Fikret'le Havva'nın çocukça maceraları da o kadar ger­çekçi bir dille aktarılıyor. Dolapların tepesine çıkıp şemsiyeden paraşüt ya­pıp atlama maceraları; kasabanın ço­cuklarının bisikletlerinden uçak yapıp bayır aşağı uçma denemeleri; masalcı teyzenin anlattığı masallardaki tuhaf yaratıkların etkisinde kalarak, haylaz­lıkları sonucu geçirdikleri hastalıklar­da ağızlarından ateşler çıkaran ejder­halarla savaşmaları, bir masalın tadını ağzımıza sürmeyi de ihmal etmiyor.

Bu masalları ressam, yazar, gazete­ci Otyam'ın değil de, küçük Fikret'in dile getiriyor olması, onları daha da içten ve canlı kılıyor. Keza, büyüklerin zaman zaman kolaylıkla unutabildi­ği ya da sürekli bahsettikçe anlamını boşalttıkları değerleri, bir çocuğun dile getirişi çok daha anlamlı. Ellerin­den alınan topraklarda kötü şartlarda, emeğinin karşılığını alamadan çalış­tırılan işçilerden biri olan Havva'nın babası, bu duruma isyan etmesinin bedelini hayatıyla öderken, küçük Fik­ret olayı, kasabada konuşulanlardan duyduklarını anlamlandırmaya çalı­şarak aktarıyor. Anlatıcı toplumsal bir eleştiri yapmak için yetişkin bir adam oluvermiyor o esnada. Fikret ve arka­daşları kendi evlerini inşa eden insan­lara yardım ederlerken, oyun oynar gibi keyif alıyorlar.

Kısacası, Fikret Otyam, kendi ço­cukluğunu anlatırken ruhuna geri döndüğü küçük Fikret'in "başı boz dumanlı dağların eteğindeki" dün­yasını, onun büyülenmiş ve etrafını algılamaya çalışan gözleriyle dillendi­rirken, "Orada bir köy var uzakta," di­yerek şarkı edilen diyarlarda büyüyen çocukların hangi değerlerle büyüdü­ğünü, yetişkinlerin didaktik dumanlı perdelerini aralayıp, masalların için­den anlatıveriyor.

Nilay KAYA

Can Arkadaş
Fikret Otyam
İş Bankası Kültür Yayınları / 95 sayfa